Lettre-Océan 1

Kατά τη γνώμη μου, το πρώτο αυτό καλλιγραφικό σύνολο του Guillaume Apollinaire είναι το πιο εντυπωσιακό από τα οπτικά του ποιήματα, περίπλοκο και αινιγματικό. Ο αφηρημένος χαρακτήρας των σχεδίων και το γεγονός ότι δεν αναπαριστούν όλα με άμεσο τρόπο αυτό για το οποίο "μιλούν" οι λέξεις, όπως συμβαίνει στο μεγαλύτερο μέρος των καλλιγραφημάτων, μπορεί να οδηγήσει τον αναγνώστη σε πολυάριθμες σκέψεις και ερμηνείες. Επιπλέον, ο συνδυασμός της γραμμικότητας του κειμένου και της ποικιλίας των τυπογραφικών χαρακτήρων και των σχεδίων που σχηματίζονται, είτε με τη βοήθεια των λέξεων είτε χωρίς αυτήν, δημιουργεί ένα ιδιαίτερο και πολυδιάστατο σύνολο, που, χάρη και στην έκτασή του, είναι αναμφίβολα επιβλητικό. Παράλληλα, τα γράμματα, οι λέξεις, τα σχέδια μέσω της συγκεκριμένης τους τοποθέτησης στη λευκή σελίδα, δημιουργούν πολλαπλούς συνδυασμούς, σχέσεις και αλληλεπιδράσεις μεταξύ των οπτικών και μη οπτικών στοιχείων του ποιήματος. Για αυτό το λόγο, κάθε αναγνώστης/θεατής θα ήταν σε θέση να προτείνει τη δική του ανάγνωση και ερμηνεία του συνόλου του έργου.

κάνοντας κλικ πάνω στην εικόνα, θα τη δείτε σε αρκετά μεγαλύτερο μέγεθος

Πρόκειται, λοιπόν, για το πρώτο calligramme του Guillaume Apollinaire, το οποίο δημιουργείται λίγο μετά την αναχώρηση του αδερφού του, Albert, για το Μεξικό. Ο Απολλιναίρ, αφού αντικατέστησε τον André Billy στη διεύθυνση του περιοδικού Soirées de Paris στα 1913, δημοσιεύει εκεί το ποίημα του στις 15 Ιουνίου 1914, 24ο τεύχος. Την ίδια στιγμή, σκοπεύει να συγκεντρώσει τα "λυρικά του ιδεογράμματα" (το Lettre-Océan και άλλα τέσσερα calligrammes) σε μια πλακέτα με τίτλο Et moi aussi je suis peintre (Κι εγώ επίσης είμαι ζωγράφος), αλλά ο πόλεμος και η εθελοντική του στράτευση τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς εμποδίζουν την πραγματοποίηση αυτού του σχεδίου. Από τη στιγμή που επιστρέφει στο Παρίσι, εξαιτίας του τραυματισμού του τον Απρίλιο του 1916, προσπαθεί με πάθος να εκδώσει μια συλλογή με τα ποιήματά του, αρκετά από τα οποία είχαν ήδη δημοσιευτεί σε διάφορα περιοδικά. Τελικά, η συλλογή βλέπει το εκδοτικό φως τον Απρίλιο του 1918, φέροντας τον τίτλο Calligrammes. Από τότε και στο εξής, το Lettre-Océan αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ενότητας Ondes (Κύματα), της πρώτης ενότητας της συλλογής.

Εξώφυλλο τεύχους του περιοδικού Soirées de Paris.

____________________________________________________________________

Οργάνωση και χρονική ταυτοσημία

Το Lettre-Océan είναι ένα μεγάλο ποίημα, οργανωμένο σε δυο σελίδες με κάθετη διάταξη, όπου τα κείμενα διαδέχονται γραφικές παραστάσεις (η μικρή και η μεγαλύτερη σφαίρα, η τριγωνική μορφή στην αρχή της σύνθεσης, η μορφή που σχηματίζει τόξο στο τέλος της πρώτης σελίδας, οι κυματιστές γραμές, τα εφέ που δημιουργεί η ποικιλία των τυπογραφικών χαρακτήρων).

Παρόλο που το έργο τούτο θεωρούνταν πάντα περίπλοκο από τους μελετητές, η σύνθεσή του είναι απλή και βασίζεται στις αρχές τις συμμετρίας, σε ό,τι αφορά την οργάνωσή του στις σελίδες. Δύο ορθογώνιες μάζες αντιστοιχούν σε δυο κυκλικές μορφές. Η απλότητα των σχεδίων (ανάλυση σε βασικά γεωμετρικά σχήματα) και η αρμονία της σύνθεσής τους έρχεται αντιμέτωπη με την όποια δυσκολία της ερμηνευτικής προσέγγισης του έργου. Κατά τη γνώμη μου, το συγκεκριμένο οπτικό ποίημα δεν διαθέτει ούτε αρχή ούτε τέλος, κάτι το οποίο θα διευκόλυνε την ανάγνωση. Ο ίδιος ο ποιητής, εξάλλου, είχε εκφράσει την επιθυμία τα καινούρια του ποιήματα να συλλαμβάνονται με βάση τη θεωρία της χρονικής ταυτοσημίας (simultanéisme), όπως συμβαίνει σε μια εικαστική σύνθεση:

"[...] είναι αδύνατο να τα διαβάσουμε χωρίς να συλλάβουμε αμέσως τη χρονική ταυτοσημία αυτού, το οποίο εκφράζουν, ποιήματα-συζητήσεις, στα οποία ο ποιητής στο κέντρο της ζωής καταγράφει, τρόπον τινά, τον περιβάλλοντα λυρισμό (lyrisme ambiant).

[...] Επιχειρήσαμε να εξασκήσουμε το μυαλό να συλλαμβάνει ένα ποίημα "ταυτόχρονα", όπως μια σκηνή της ζωής.

[...] να διαβάζει με μια μόνο ματιά το σύνολο ενός ποιήματος, όπως ένας μαέστρος διαβάζει με μια κίνηση τις νότες στην παρτιτούρα, όπως βλέπουμε με μια μόνο ματιά τα πλαστικά, τυπωμένα στοιχεία μιας αφίσσας."[1]

(δική μου, ελεύθερη, μετάφραση)

_______________________________________________________

Ποίημα-συζήτηση

Το calligramme αυτό παραπέμπει στην αλληλογραφία του ποιητή με τον αδερφό του κατά τη διάρκεια της παραμονής του Albert στο Μεξικό, κάτι το οποίο υποδεικνύεται από πολυάριθμες αναφορές μέσα στο ποίημα όπως:

J'etais au bord du Rhin quand tu partis pour le Mexique 

(Ήμουν κοντά στο Ρήνο όταν έφυγες για το Μεξικό)

Bonjour mon frère Albert à Mexico 

(Kαλημέρα αδερφέ μου Albert στο Μεξικό)

Republica Mexicana / Tarjeta Postal

Mayas

Correos / Mexicos / 4 centavos


Υπάρχει, επίσης, ένας συνεχής διάλογος ανάμεσα στο εγώ (je) και το εσύ (tu):


-J'etais au bord du Rhin

-tu partis

-Ta voix me parvient (Η φωνή σου φτάνει σε μένα)

-je t'envoie cette carte (σου στέλνω αυτήν την κάρτα)

-TU NE CONNAITRAS JAMAIS LES MAYAS 

(ΔΕΝ ΘΑ ΓΝΩΡΙΣΕΙΣ ΠΟΤΕ ΤΟΥΣ ΜΑΓΙΑΣ)

-Te souviens-tu du tremblement de terre? (Θυμάσαι το σεισμό;)

-Bonjour mon frère Albert


Τέλος, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσπάθεια μίμησης μιας καρτ-ποσταλ (Les voyageurs de l'Espagne...des événements) που στέλνεται από το Μεξικό (REPUBLICA MEXICANA). Παρατηρούμε, ότι, στα αριστερά, υπάρχουν δυο γραμματόσημα (Juan Aldama / Correos Mexico 4 centavos  και U. S. Postage 2 cents 2) και στα δεξιά, μια σφραγίδα (11 45 / 29-5 / 14 Rue des Batignolles le 29 Mai à 11h45). Από τη μία, αυτή η καρτ ποστάλ είναι απόλυτα ενσωματωμένη στο  σύνολο του έργου, χάρη στην ομοιομορφία των τυπογραφικών χαρακτήρων, των οποίων μόνο τα μεγέθη ενίοτε αλλάζουν. Από την άλλη, μπορεί να θεωρηθεί ως ξένο σώμα ή αλλιώς objet-collé (αντικείμενο που έχει κολληθεί - όρος που χρησιμοποιείται στο κολάζ), χάρη στην αληθοφάνεια του σχεδιασμού της: πρόκειται για το μοναδικό καλλιγράφημα μέσα στο σύνολο του Lettre Océan που αναπαριστά το πράγμα για το οποίο "μιλάει". Ο κάθε αναγνώστης αναγνωρίζει με την πρώτη ματιά τα χαρακτηριστικά μιας καρτ ποστάλ.


Συνεχίζεται.
[Στην αμέσως επόμενη ανάρτηση θα συζητήσουμε για τις υπόλοιπες γραφικές παραστάσεις του έργου, κάνοντας τέλος μια σύνθεση των όσων αναφέρθηκαν.]

---

[1] “Simultanéisme-Librettisme », Œuvres en prose complètes, Gallimard/Bibliothèque de la Pléiade, 1991, t. II, σ. 976.

La prose du Transsibérien et de la petite Jehanne de France (Η πρόζα του Υπερσιβηρικού και της μικρής Ιωάννας της Γαλλίας)

Το έργο αυτό του Blaise Cendrars δημοσιεύεται στα 1913, ένα χρόνο πριν ο Guillaume Apollinaire δημοσιεύει το πρώτο του οπτικό ποίημα, το "Lettre-Océan". 

Η Πρόζα αποτελεί ένα μακροσκελές ποίημα με περιστασιακή στίξη και στίχο άλλοτε ελεύθερο άλλοτε με ομοιοκαταληξία. Το λογοτεχνικό έργο συνοδεύουν ζωγραφιές της Sonia Delaunay, δίνοντας την εντύπωση διαλόγου μεταξύ ποίησης και ζωγραφικής.

Αρχικά, τυπώθηκε σε ένα φύλλο ύψους 2 μέτρων, χωρισμένο κάθετα στα δύο: όπως φαίνεται και στις εικόνες, στα αριστερά τοποθετούνται οι πολύχρωμες και αφηρημένες ζωγραφιές και στα δεξιά οι πολύχρωμοι στίχοι. Ο συνδυασμός του κειμένου και των εικόνων συμβάλλει στην ύπαρξη χρονικής ταυτοσημίας σε ό,τι αφορά τη σύλληψη του έργου: το βλέμμα εντυπωσιασμένο τρέχει πάνω-κάτω στη σύνθεση, μην ξέροντας αρχικά που να εστιάσει, από που να ξεκινήσει την "ανάγνωση". Αυτό ακριβώς δεν συμβαίνει στο θεατή ενός ζωγραφικού πίνακα και -εν γένει- μιας οποιασδήποτε εικαστικής σύνθεσης; Το μάτι πρώτα συλλαμβάνει το "όλον" κι ύστερα αναζητά το "μέρος", το"κλειδί" της εξερεύνησης. Με άλλα λόγια, στο εν λόγω έργο, ο αναγνώστης καλείται αρχικά να δει το δημιούργημα στην ολότητά του, με μια ματιά και, στη συνέχεια, να "αποκωδικοποιήσει" το κείμενο συσχετίζοντάς το με τις εικόνες.

Σε ό,τι αφορά το ποίημα, στο οποίο ο Cendrars αναφέρεται σε ένα ταξίδι με τρένο από τη Μόσχα (J'étais à Moscou : Ήμουν στη Μόσχα) στο Παρίσι (Paris / Ville de la Tour unique du grand Gibet et de la Roue : Παρίσι / Πόλη του μοναδικού Πύργου της μεγάλης Αγχόνης και της Ρόδας), είναι γεμάτο από λογοπαίγνια: επαναλήψεις λέξεων που έχουν άμεση σχέση με το θέμα του ποιήματος ή λέξεις από τις οποίες παράγονται άλλες, δημιουργώντας ένα ιδιαίτερο ηχητικό αποτέλεσμα.

Je suis en route
J'ai toujours été en route
Je suis en route avec la petite Jehanne de France
Le train fait un saut périlleux et retombe sur toutes ses roues
Le train retombe sur ses roues
Le train retombe toujours sur toutes ses roues

(Είμαι καθ' οδόν
Ήμουν πάντα καθ' οδόν
Είμαι καθ' οδόν με τη μικρή Ιωάννα της Γαλλίας
Το τρένο κάνει ένα επικίνδυνο πηδηματάκι και ξαναπέφτει σ' όλες του τις ρόδες
Το τρένο ξαναπέφτει στις ρόδες του
Το τρένο πάντα ξαναπέφτει σ' όλες του τις ρόδες 
-δική μου μετάφραση)

Jeanne Jeannette Ninette nini ninon nicho
Mimi mamour ma poupoulou mon Pérou
Dodo dondon
Carotte ma crotte
Chouchou p'tit-coeur
Cocotte
Chérie p'tite chèvre
Mon p'tit péché mignon
Concon
Coucou
Elle dort.
(Στο συγκεκριμένο απόσπασμα δεν έχει νόημα να παραθέσω τη μετάφραση, μιας και το ζητούμενο εδώ είναι το ηχητικό αποτέλεσμα· αν μεταφραστούν οι στίχοι χάνεται παντελώς.)

Στο ποίημα εντοπίζουμε, επίσης, κάποιες ονοματοποιίες (γραπτή "αναπαράσταση" ήχων, συνήθως της καθημερινότητας, κάτι που χρησιμοποιείται πολύ από τους ποιητές της avant-garde), ενώ δεν λείπουν οι αναφορές στην τεχνολογία και την ταχύτητα.

Le broun-roun-roun des roues
(Το μπρουν-ρουν-ρουν των ροδών)

Αυτό το έργο των Cendrars και Delaunay αποκαλύπτει και συγκεντρώνει κάποιες από τις αναζητήσεις της λογοτεχνικής "πρωτοπορίας" της εποχής, που αφορούν από τη μία την ποιητική μορφή και τη στιχοποιία και, από την άλλη, την ένωση της ποίησης με τη ζωγραφική, καθώς επίσης, την ίδια την ποιητική δημιουργία στο πλαίσιο της εποχής των τεχνολογικών επιτευγμάτων.
Ο τότε σύγχρονος τρόπος ζωής και η ιδέα του "καθημερινού" αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ποίησης, κάτι το οποίο παρατηρείται στην ένταξη καθημερινών λέξεων/εκφράσεων, "μη ποιητικών" στους κόλπους του ποιήματος. Τέτοιου είδους λέξεις/εκφράσεις που παραπέμπουν σε πολλές πτυχές της ζωής και της καθημερινότητας (θόρυβοι, ταξίδια, ανακαλύψεις κ.τ.λ.) ενσωματώνονται στο λογοτεχνικό έργο και γίνονται εν τέλει ποιητικές.

Blaise Cendrars

Οι στίχοι του ποιήματος που παρατίθενται εδώ αντιγράφηκαν από:
Blaise Cendrars, Du monde entier, Poésies complètes 1912-1924, préface de P. Morand, Gallimard 2004.


Χαρά Ναούμ

Η θέση των οπτικών ποιημάτων του Apollinaire στη λογοτεχνική παραγωγή των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα

Είναι σημαντικό να διερευνηθεί ο ρόλος των οπτικών ποιημάτων του Apollinaire και να ενταχθούν στα πλάισια των λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων της περιόδου που ξεκίνησαν να δημοσιεύονται (1913 και εξής).

Πρώτα απ’ όλα, είναι γεγονός ότι τα calligrammes συμμετέχουν μαζί με άλλα λογοτεχνικά έργα εκείνης της εποχής σε ένα εγχείρημα ανανέωσης της λογοτεχνικής παράδοσης (περισσότερο της αυστηρής, ακαδημαϊκής φόρμας του Συμβολισμού, που απομάκρυνε το δημιουργό από τις έντονες αλλαγές της εποχής του), ζητώντας την διείσδυση της καθημερινής ζωής στη λογοτεχνία και όχι μόνο! Οι τεχνολογικές ανακαλύψεις ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τις αρχές του 20ού (τηλέφωνο, ασύρματη τηλεγραφία, αεροπορικά ταξίδια κ.α.) και η ταχύτητα με την οποία λάμβαναν χώρα τέτοιου είδους εξελίξεις, απαιτούσε μια ριζοσπαστική αλλαγή της ποιητικής μορφής, έτσι ώστε να προβάλλεται ο προβληματισμός του δημιουργού της σχετικά με τα νέα δεδομένα. 

Η κοινή γραμμή πλεύσης των κινημάτων και των καλλιτεχνών της πρωτοπορίας μπορεί να συνοψισθεί σε μια λέξη: απόρριψη. Απόρριψη των λογοτεχνικών μορφών του παρελθόντος, απόρριψη της παραδοσιακής νόρμας και αισθητικής. Ένα από τα πιο «μαχητικά» κινήματα, ο φουτουρισμός επιχειρεί να βάλει σε εφαρμογή, μέσα από μανιφέστα και προκηρύξεις, τη σκέψη για μια επαναστατική αλλαγή. Φράσεις όπως «το παρελθόν δεν υπάρχει»[1], «Δεν έχουμε παρά έναν κοινό εχθρό: την Απαρχαίωση»[2], και όροι όπως «Μοντερνολατρεία» και «Αντικουλτούρα»[3] πλαισιώνουν τη φουτουριστική ιδεολογία.

Οι συγγραφείς της περιόδου (φουτουριστές, Max Jacob, Pierre Reverdy, Blaise Cendrars κ.α.) δεν διστάζουν να πειραματιστούν με νέες μορφές και να ενδώσουν σε πρακτικές και τεχνικές (κολάζ, τυπογραφικά παιχνίδια, οπτικά εφέ, λογοπαίγνια) που δεν χρησιμοποιούνταν μέχρι τότε στη λογοτεχνία, αναζητώντας μια καινούρια ποιητική γλώσσα. Εξαίρεση φυσικά αποτελούν οι τυπογραφικοί πειραματισμοί του Stéphane Mallarmé στο ποίημα Un coup de dès jamais n’abolira le hazard (Ένα ρίξιμο των ζαριών δεν θα καταργήσει ποτέ την τύχη), δημοσιευμένο στα 1897, το οποίο στόχευε ήδη στην ύπαρξη μιας ποικιλίας σε ό,τι αφορά τους τυπογραφικούς χαρακτήρες, που, τοποθετημένοι με «ακανόνιστο» τρόπο στη λευκή σελίδα, καταφέρνουν να δημιουργήσουν οπτικά εφέ.

Stéphane Mallarmé, σελίδες από το ποίημα Un coup de dès jamais n'abolira le hasard.

Έργο του Blaise Cendrars, La prose du Transsibérien et de la Petite Jehanne de France, 1913. Μεγάλη σύνθεση που αποτελείται από στίχους είτε ελεύθερους είτε με ρίμα και συνοδεύεται από ζωγραφιές της Sonia Delaunay. Θα επανέλθω στο έργο αυτό στην αμέσως επόμενη ανάρτηση.

Ο Aπολλιναίρ, αφότου κατήργησε τη στίξη στα ποιήματά του (η σταδιακή εξαφάνιση αυτής αποτελεί έτσι κι αλλιώς κοινό προβληματισμό της λογοτεχνικής "πρωτοπορίας"), αναζητούσε καινούριες ποιητικές μορφές που θα πήγαιναν μακρύτερα τους πειραματισμούς του. Έτσι, δημιουργεί τα οπτικά ποιήματα, αποζητώντας να εκφράσει στο σύνολό τους τις λογοτεχνικές ανησυχίες της εποχής του. 

Ωστόσο, παρουσιάζεται διστακτικός, θα έλεγα, προς ένα ενδεχόμενο οριστικής ρήξης με το παρελθόν κι αυτό γίνεται αντιληπτό στο πρώτο ήδη ξεφύλλισμα της συλλογής του με τίτλο Calligrammes, όπου, ανάμεσα στα καλλιγραφήματα, υπάρχουν ποιήματα με μια περισσότερο «κανονική» μορφή (ποιήματα χωρισμένα σε στροφές, με ρίμα).

Εξάλλου, ο επιθετικός τόνος ενάντια στις συμβάσεις του παρελθόντος και η προστακτική απόρριψη όλων όσων συνδέονται με την παράδοση δεν χαρακτηρίζει με την ίδια ένταση το σύνολο των λογοτεχνικών δημιουργών και δημιουργιών της εποχής.

Χαρά Ναούμ

---

[1] «Le passé n’existe pas », G. Pappini (1914), Futurisme, Manifestes, Documents-Proclamations, G. Lista (επιμ.), L’Age d’Homme, 1973, σ. 92.

[2] “N’avons-nous pas tout un ennemi commun: le Passéisme”, F. T. Marinetti (1924), όπ.π., σ. 96.

[3] « Modernolâtrie », « Anticulture », όπ.π., σ. 98.

Calligramme

Ο όρος με τον οποίο ο Guillaume Apollinaire αναφερόταν στα οπτικά του ποιήματα ήταν calligramme. Πρόκειται σαφώς για ένα νεολογισμό  που εφηύρε ο ποιητής στα 1917. Αξίζει να σημειωθεί, ότι, πριν αρχίσει να χρησιμοποιεί τον όρο calligramme, αποκαλούσε τα σχηματικά του ποιήματα idéogrammes lyriques, δηλαδή λυρικά ιδεογράμματα. 

Σύμφωνα με μια σημαντική ερευνήτρια της «καλλιγραφικής» ποίησης και του Απολλιναίρ, την Penelope Sacks-Galey, «η αισθητική μορφή, το σχέδιο, ενσαρκώνει αυτό που το σημείο και η ιδέα καθιστούσαν αφηρημένο»[1] (δική μου-πολύ ελεύθερη-μετάφραση). Ας δούμε τη λέξη calligramme. Το πρώτο συνθετικό calli-, που προέρχεται από την ελληνική λέξη κάλλος, δηλαδή ομορφιά, παραπέμποντας στην εικόνα του πράγματος, άρα στις εικαστικές τέχνες, και το δεύτερο συνθετικό –gramme, που επίσης προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις γράμμα, γραφή μαρτυρούν, μέσω της συνύπαρξής τους σε έναν όρο, τον εύστοχο υπαινιγμό του παντρέματος λόγου και εικόνας, ποίησης και ζωγραφικής, με το ένα να διεισδύει στο άλλο, χωρίς το μάτι του θεατή/αναγνώστη να μπορεί να πει με βεβαιότητα ποιο από τα δύο, η γραφή ή το σχέδιο, έβαλε την αρχή.

Ο Michel Foucault έδωσε το δικό του, πιο συγκεκριμένο ορισμό, για το calligramme: «[…] επανάληψη χωρίς τη βοήθεια του λόγου· παγίδευση των πραγμάτων σε μια διπλή γραφή. Ως σημείο, το γράμμα επιτρέπει να ορίσουμε τις λέξεις· ως γραμμή, [το γράμμα] επιτρέπει να εικονίσουμε/δώσουμε μορφή (σ)το πράγμα.»[2] (ξανά δική μου η ελεύθερη μετάφραση). Είναι, ωστόσο, σημαντικό να τονίσουμε ότι ο εν λόγω ορισμός θεωρείται ανεπαρκής σε ό,τι αφορά τουλάχιστον το εύρος της καλλιγραφικής ποίησης του Απολλιναίρ, μιας και αρκετά από τα καλλιγραφήματά του είναι αφηρημένα· η εικόνα δεν «επαναλαμβάνει» το λόγο και, αντίστροφα, ο λόγος δεν «επαναλαμβάνει» την εικόνα. 

Από το "Lettre-Ocean" του Apollinaire. Η κυκλική μορφή με τις 12 ακτίνες αποτελεί μια αφηρημένη απεικόνιση των όσων υπονοούνται στο γραπτό μέρος του calligramme, κάτι που θα εξετάσω σε επόμενη ανάρτηση.

Από την άλλη, ο ορισμός αυτός απευθύνεται με εύστοχο τρόπο στα οπτικά εκείνα ποιήματα, όπου, πράγματι, η εικόνα αναπαριστά εκείνο που μαρτυρούν οι λέξεις ή, εν πάση περιπτώσει, την ουσία του λόγου.

Δυο calligrammes, προερχόμενα από δυο διαφορετικά οπτικά ποιήματα του Apollinaire, που αντιστοιχούν στην περίπτωση, κατά την οποία το σχέδιο εικονίζει το λόγο.

Δεδομένου ότι ένα οπτικό ποίημα αποτελεί ταυτόχρονα κείμενο που μπορούμε να διαβάσουμε, απευθυνόμενο στη νόησή μας, και εικόνα που καλούμαστε να εξερευνήσουμε, μπορεί να θεωρηθεί ως έργο τόσο λογοτεχνικό όσο και εικαστικό. Εξάλλου, στο καλλιγράφημα ποίηση και ζωγραφική καταλαμβάνουν τον ίδιο χώρο στη σελίδα. Συμβαίνει, λοιπόν, οι δυο τέχνες να αλληλοϋποστηρίζονται με ένα θαυμαστό τρόπο. Το γράμμα να βρίσκει σε αυτές τις μορφές τον πλήρη ορισμό του και τούτο γιατί γράμμα, όπως όλοι γνωρίζουμε, δεν είναι μόνο το σημείο που ενωμένο με άλλα σε ένα κείμενο απευθύνεται στη νόησή μας, αλλά και μια αναπαράσταση/εικόνα του προφορικού λόγου που προϋποθέτει την όρασή μας.

Χαρά Ναούμ

Υ.Γ. Σε επόμενη ανάρτηση θα επιδιώξω μια μικρή σημειολογική προσέγγιση του καλλιγραφήματος, σύμφωνα με το μοντέλο του Roland Barthes.

---

[1] Calligramme ou écriture figurée, Apollinaire inventeur de formes, Lettres Modernes-Minard, 1988, σ. 182-183.

[2] Ceci n’est pas une pipe ; deux lettres et quatres dessins de René Magritte, Fata Morgana 1973, σ. 20-22.

Γράφοντας την εικόνα - Σχεδιάζοντας το ποίημα

                                         

καλλιγράφημα του Guillaume Apollinaire

Το ιστολόγιο αυτό δημιουργήθηκε με σκοπό να γίνει γνωστή η μάλλον παραμελημένη στην Ελλάδα - άγνωστη σχεδόν κι ανεξερεύνητη - οπτική ποίηση. Παράδοξο τούτο, όπως και τόσα άλλα άλλωστε, αν αναλογιστεί κανείς ότι η οπτική ή σχηματική ποίηση κατάγεται από την αρχαία Ελλάδα. Ο τίτλος "Je traverse la ville et je la coupe en 2" (Διασχίζω την πόλη και την κόβω στα 2) αποτελεί απόσπασμα από το πρώτο οπτικό ποίημα του Guillaume Apollinaire, με τίτλο "Lettre-Océan".
Η εναρκτήρια ανάρτηση αυτού του νέου ιστοτόπου, είναι δανεική και...αγύριστη. Μελίτα Τόκα-Καραχάλιου κι ένα αρκετά διαφωτιστικό άρθρο, πρωτοδημοσιευμένο στα 24γράμματα, του οποίου απόσπασμα αντιγράφεται εδώ.

“σχηματικά ή σχηματογραφικά ή καλλιγραφήματα είναι τα ποιήματα που είναι γραμμένα με τέτοιο τρόπο, ώστε οι στίχοι να σχηματίζουν μια γραφική παράσταση, μια συγκεκριμένη εικόνα” (Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων). Η σχηματική ποίηση είναι ένας ιδιαίτερος τρόπος γραφής που συνδυάζει την αρμονία αλλά και την …κίνηση μέσα από την αποτύπωση όχι απλά λέξεων αλλά ιδεών.Τις ρίζες αυτού του ιδιαίτερου και άγνωστου στους πολλούς σχηματικού τρόπου έκφρασης αναζητά η λογοτέχνης-ποιήτρια Μελίτα Τόκα Καραχάλιου και τις εντοπίζει στην Ελληνική ή Παλατιανή Ανθολογία, την Κιβωτό της Αρχαίας Ελληνικής Ποίησης από τον 7ο π Χ αιώνα έως τον 10ο μ .Χ. Από το Θεόκριτο και το Δωσιάδα έως τον Μαγιακόφσκι και τον Απολλινέρ, το ταξίδι στο παράξενο αυτό είδος λογοτεχνίας είναι μαγευτικό. Αν κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή στην παγκόσμια γραμματολογία σχετικά με τη σχηματική ποίηση, θα δούμε πως το σχηματικό ποίημα , το ιδεόγραμμα , έχει σχέση με το σύστημα γραφής που χρησιμοποιούσαν διάφοροι αρχαίοι λαοί , όπως οι αρχαίοι Αιγύπτιοι που χρησιμοποιούσαν τα ιερογλυφικά , οι λαοί της Μεσοποταμίας (ο κώδικας του Χαμουραμπί θεωρείται σαν γραφή σχηματικής ποίησης), οι Κινέζοι , οι Μάγιας είχαν ανάλογα συστήματα γραφής. Στην ποίηση οι πρώτοι που κάνουν χρήση του σχήματος παράλληλα με το λόγο για να εκφραστούν, είναι οι αρχαίοι Έλληνες. 

 Τα σχηματοποιήματα ονομάζονται από τους αρχαίους τεχνοπαίγνια. 

 Ο Θεόκριτος έγραψε τη Σύριγγα, ο Σιμίας ο Ρόδιος τις Πτέρυγες έρωτος , τον Πέλεκυ, το Ωόν χελιδόνος , ο Δωσιάδας ο Κρητικός έγραψε το Βωμό που είναι δωρικός και ο Βησαντίνος το Βωμό που είναι ιωνικός . Τα ποιήματα αυτά σώζονται στην Ελληνική Παλατιανή Ανθολογία. ( Δωσιάδα Βωμός επίγραμμα 26 , σε μετάφραση Γιάννη Τζανή).

[...]