Calligramme

Ο όρος με τον οποίο ο Guillaume Apollinaire αναφερόταν στα οπτικά του ποιήματα ήταν calligramme. Πρόκειται σαφώς για ένα νεολογισμό  που εφηύρε ο ποιητής στα 1917. Αξίζει να σημειωθεί, ότι, πριν αρχίσει να χρησιμοποιεί τον όρο calligramme, αποκαλούσε τα σχηματικά του ποιήματα idéogrammes lyriques, δηλαδή λυρικά ιδεογράμματα. 

Σύμφωνα με μια σημαντική ερευνήτρια της «καλλιγραφικής» ποίησης και του Απολλιναίρ, την Penelope Sacks-Galey, «η αισθητική μορφή, το σχέδιο, ενσαρκώνει αυτό που το σημείο και η ιδέα καθιστούσαν αφηρημένο»[1] (δική μου-πολύ ελεύθερη-μετάφραση). Ας δούμε τη λέξη calligramme. Το πρώτο συνθετικό calli-, που προέρχεται από την ελληνική λέξη κάλλος, δηλαδή ομορφιά, παραπέμποντας στην εικόνα του πράγματος, άρα στις εικαστικές τέχνες, και το δεύτερο συνθετικό –gramme, που επίσης προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις γράμμα, γραφή μαρτυρούν, μέσω της συνύπαρξής τους σε έναν όρο, τον εύστοχο υπαινιγμό του παντρέματος λόγου και εικόνας, ποίησης και ζωγραφικής, με το ένα να διεισδύει στο άλλο, χωρίς το μάτι του θεατή/αναγνώστη να μπορεί να πει με βεβαιότητα ποιο από τα δύο, η γραφή ή το σχέδιο, έβαλε την αρχή.

Ο Michel Foucault έδωσε το δικό του, πιο συγκεκριμένο ορισμό, για το calligramme: «[…] επανάληψη χωρίς τη βοήθεια του λόγου· παγίδευση των πραγμάτων σε μια διπλή γραφή. Ως σημείο, το γράμμα επιτρέπει να ορίσουμε τις λέξεις· ως γραμμή, [το γράμμα] επιτρέπει να εικονίσουμε/δώσουμε μορφή (σ)το πράγμα.»[2] (ξανά δική μου η ελεύθερη μετάφραση). Είναι, ωστόσο, σημαντικό να τονίσουμε ότι ο εν λόγω ορισμός θεωρείται ανεπαρκής σε ό,τι αφορά τουλάχιστον το εύρος της καλλιγραφικής ποίησης του Απολλιναίρ, μιας και αρκετά από τα καλλιγραφήματά του είναι αφηρημένα· η εικόνα δεν «επαναλαμβάνει» το λόγο και, αντίστροφα, ο λόγος δεν «επαναλαμβάνει» την εικόνα. 

Από το "Lettre-Ocean" του Apollinaire. Η κυκλική μορφή με τις 12 ακτίνες αποτελεί μια αφηρημένη απεικόνιση των όσων υπονοούνται στο γραπτό μέρος του calligramme, κάτι που θα εξετάσω σε επόμενη ανάρτηση.

Από την άλλη, ο ορισμός αυτός απευθύνεται με εύστοχο τρόπο στα οπτικά εκείνα ποιήματα, όπου, πράγματι, η εικόνα αναπαριστά εκείνο που μαρτυρούν οι λέξεις ή, εν πάση περιπτώσει, την ουσία του λόγου.

Δυο calligrammes, προερχόμενα από δυο διαφορετικά οπτικά ποιήματα του Apollinaire, που αντιστοιχούν στην περίπτωση, κατά την οποία το σχέδιο εικονίζει το λόγο.

Δεδομένου ότι ένα οπτικό ποίημα αποτελεί ταυτόχρονα κείμενο που μπορούμε να διαβάσουμε, απευθυνόμενο στη νόησή μας, και εικόνα που καλούμαστε να εξερευνήσουμε, μπορεί να θεωρηθεί ως έργο τόσο λογοτεχνικό όσο και εικαστικό. Εξάλλου, στο καλλιγράφημα ποίηση και ζωγραφική καταλαμβάνουν τον ίδιο χώρο στη σελίδα. Συμβαίνει, λοιπόν, οι δυο τέχνες να αλληλοϋποστηρίζονται με ένα θαυμαστό τρόπο. Το γράμμα να βρίσκει σε αυτές τις μορφές τον πλήρη ορισμό του και τούτο γιατί γράμμα, όπως όλοι γνωρίζουμε, δεν είναι μόνο το σημείο που ενωμένο με άλλα σε ένα κείμενο απευθύνεται στη νόησή μας, αλλά και μια αναπαράσταση/εικόνα του προφορικού λόγου που προϋποθέτει την όρασή μας.

Χαρά Ναούμ

Υ.Γ. Σε επόμενη ανάρτηση θα επιδιώξω μια μικρή σημειολογική προσέγγιση του καλλιγραφήματος, σύμφωνα με το μοντέλο του Roland Barthes.

---

[1] Calligramme ou écriture figurée, Apollinaire inventeur de formes, Lettres Modernes-Minard, 1988, σ. 182-183.

[2] Ceci n’est pas une pipe ; deux lettres et quatres dessins de René Magritte, Fata Morgana 1973, σ. 20-22.