Η θέση των οπτικών ποιημάτων του Apollinaire στη λογοτεχνική παραγωγή των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα

Είναι σημαντικό να διερευνηθεί ο ρόλος των οπτικών ποιημάτων του Apollinaire και να ενταχθούν στα πλάισια των λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων της περιόδου που ξεκίνησαν να δημοσιεύονται (1913 και εξής).

Πρώτα απ’ όλα, είναι γεγονός ότι τα calligrammes συμμετέχουν μαζί με άλλα λογοτεχνικά έργα εκείνης της εποχής σε ένα εγχείρημα ανανέωσης της λογοτεχνικής παράδοσης (περισσότερο της αυστηρής, ακαδημαϊκής φόρμας του Συμβολισμού, που απομάκρυνε το δημιουργό από τις έντονες αλλαγές της εποχής του), ζητώντας την διείσδυση της καθημερινής ζωής στη λογοτεχνία και όχι μόνο! Οι τεχνολογικές ανακαλύψεις ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τις αρχές του 20ού (τηλέφωνο, ασύρματη τηλεγραφία, αεροπορικά ταξίδια κ.α.) και η ταχύτητα με την οποία λάμβαναν χώρα τέτοιου είδους εξελίξεις, απαιτούσε μια ριζοσπαστική αλλαγή της ποιητικής μορφής, έτσι ώστε να προβάλλεται ο προβληματισμός του δημιουργού της σχετικά με τα νέα δεδομένα. 

Η κοινή γραμμή πλεύσης των κινημάτων και των καλλιτεχνών της πρωτοπορίας μπορεί να συνοψισθεί σε μια λέξη: απόρριψη. Απόρριψη των λογοτεχνικών μορφών του παρελθόντος, απόρριψη της παραδοσιακής νόρμας και αισθητικής. Ένα από τα πιο «μαχητικά» κινήματα, ο φουτουρισμός επιχειρεί να βάλει σε εφαρμογή, μέσα από μανιφέστα και προκηρύξεις, τη σκέψη για μια επαναστατική αλλαγή. Φράσεις όπως «το παρελθόν δεν υπάρχει»[1], «Δεν έχουμε παρά έναν κοινό εχθρό: την Απαρχαίωση»[2], και όροι όπως «Μοντερνολατρεία» και «Αντικουλτούρα»[3] πλαισιώνουν τη φουτουριστική ιδεολογία.

Οι συγγραφείς της περιόδου (φουτουριστές, Max Jacob, Pierre Reverdy, Blaise Cendrars κ.α.) δεν διστάζουν να πειραματιστούν με νέες μορφές και να ενδώσουν σε πρακτικές και τεχνικές (κολάζ, τυπογραφικά παιχνίδια, οπτικά εφέ, λογοπαίγνια) που δεν χρησιμοποιούνταν μέχρι τότε στη λογοτεχνία, αναζητώντας μια καινούρια ποιητική γλώσσα. Εξαίρεση φυσικά αποτελούν οι τυπογραφικοί πειραματισμοί του Stéphane Mallarmé στο ποίημα Un coup de dès jamais n’abolira le hazard (Ένα ρίξιμο των ζαριών δεν θα καταργήσει ποτέ την τύχη), δημοσιευμένο στα 1897, το οποίο στόχευε ήδη στην ύπαρξη μιας ποικιλίας σε ό,τι αφορά τους τυπογραφικούς χαρακτήρες, που, τοποθετημένοι με «ακανόνιστο» τρόπο στη λευκή σελίδα, καταφέρνουν να δημιουργήσουν οπτικά εφέ.

Stéphane Mallarmé, σελίδες από το ποίημα Un coup de dès jamais n'abolira le hasard.

Έργο του Blaise Cendrars, La prose du Transsibérien et de la Petite Jehanne de France, 1913. Μεγάλη σύνθεση που αποτελείται από στίχους είτε ελεύθερους είτε με ρίμα και συνοδεύεται από ζωγραφιές της Sonia Delaunay. Θα επανέλθω στο έργο αυτό στην αμέσως επόμενη ανάρτηση.

Ο Aπολλιναίρ, αφότου κατήργησε τη στίξη στα ποιήματά του (η σταδιακή εξαφάνιση αυτής αποτελεί έτσι κι αλλιώς κοινό προβληματισμό της λογοτεχνικής "πρωτοπορίας"), αναζητούσε καινούριες ποιητικές μορφές που θα πήγαιναν μακρύτερα τους πειραματισμούς του. Έτσι, δημιουργεί τα οπτικά ποιήματα, αποζητώντας να εκφράσει στο σύνολό τους τις λογοτεχνικές ανησυχίες της εποχής του. 

Ωστόσο, παρουσιάζεται διστακτικός, θα έλεγα, προς ένα ενδεχόμενο οριστικής ρήξης με το παρελθόν κι αυτό γίνεται αντιληπτό στο πρώτο ήδη ξεφύλλισμα της συλλογής του με τίτλο Calligrammes, όπου, ανάμεσα στα καλλιγραφήματα, υπάρχουν ποιήματα με μια περισσότερο «κανονική» μορφή (ποιήματα χωρισμένα σε στροφές, με ρίμα).

Εξάλλου, ο επιθετικός τόνος ενάντια στις συμβάσεις του παρελθόντος και η προστακτική απόρριψη όλων όσων συνδέονται με την παράδοση δεν χαρακτηρίζει με την ίδια ένταση το σύνολο των λογοτεχνικών δημιουργών και δημιουργιών της εποχής.

Χαρά Ναούμ

---

[1] «Le passé n’existe pas », G. Pappini (1914), Futurisme, Manifestes, Documents-Proclamations, G. Lista (επιμ.), L’Age d’Homme, 1973, σ. 92.

[2] “N’avons-nous pas tout un ennemi commun: le Passéisme”, F. T. Marinetti (1924), όπ.π., σ. 96.

[3] « Modernolâtrie », « Anticulture », όπ.π., σ. 98.