Lettre-Océan 1

Kατά τη γνώμη μου, το πρώτο αυτό καλλιγραφικό σύνολο του Guillaume Apollinaire είναι το πιο εντυπωσιακό από τα οπτικά του ποιήματα, περίπλοκο και αινιγματικό. Ο αφηρημένος χαρακτήρας των σχεδίων και το γεγονός ότι δεν αναπαριστούν όλα με άμεσο τρόπο αυτό για το οποίο "μιλούν" οι λέξεις, όπως συμβαίνει στο μεγαλύτερο μέρος των καλλιγραφημάτων, μπορεί να οδηγήσει τον αναγνώστη σε πολυάριθμες σκέψεις και ερμηνείες. Επιπλέον, ο συνδυασμός της γραμμικότητας του κειμένου και της ποικιλίας των τυπογραφικών χαρακτήρων και των σχεδίων που σχηματίζονται, είτε με τη βοήθεια των λέξεων είτε χωρίς αυτήν, δημιουργεί ένα ιδιαίτερο και πολυδιάστατο σύνολο, που, χάρη και στην έκτασή του, είναι αναμφίβολα επιβλητικό. Παράλληλα, τα γράμματα, οι λέξεις, τα σχέδια μέσω της συγκεκριμένης τους τοποθέτησης στη λευκή σελίδα, δημιουργούν πολλαπλούς συνδυασμούς, σχέσεις και αλληλεπιδράσεις μεταξύ των οπτικών και μη οπτικών στοιχείων του ποιήματος. Για αυτό το λόγο, κάθε αναγνώστης/θεατής θα ήταν σε θέση να προτείνει τη δική του ανάγνωση και ερμηνεία του συνόλου του έργου.

κάνοντας κλικ πάνω στην εικόνα, θα τη δείτε σε αρκετά μεγαλύτερο μέγεθος

Πρόκειται, λοιπόν, για το πρώτο calligramme του Guillaume Apollinaire, το οποίο δημιουργείται λίγο μετά την αναχώρηση του αδερφού του, Albert, για το Μεξικό. Ο Απολλιναίρ, αφού αντικατέστησε τον André Billy στη διεύθυνση του περιοδικού Soirées de Paris στα 1913, δημοσιεύει εκεί το ποίημα του στις 15 Ιουνίου 1914, 24ο τεύχος. Την ίδια στιγμή, σκοπεύει να συγκεντρώσει τα "λυρικά του ιδεογράμματα" (το Lettre-Océan και άλλα τέσσερα calligrammes) σε μια πλακέτα με τίτλο Et moi aussi je suis peintre (Κι εγώ επίσης είμαι ζωγράφος), αλλά ο πόλεμος και η εθελοντική του στράτευση τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς εμποδίζουν την πραγματοποίηση αυτού του σχεδίου. Από τη στιγμή που επιστρέφει στο Παρίσι, εξαιτίας του τραυματισμού του τον Απρίλιο του 1916, προσπαθεί με πάθος να εκδώσει μια συλλογή με τα ποιήματά του, αρκετά από τα οποία είχαν ήδη δημοσιευτεί σε διάφορα περιοδικά. Τελικά, η συλλογή βλέπει το εκδοτικό φως τον Απρίλιο του 1918, φέροντας τον τίτλο Calligrammes. Από τότε και στο εξής, το Lettre-Océan αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ενότητας Ondes (Κύματα), της πρώτης ενότητας της συλλογής.

Εξώφυλλο τεύχους του περιοδικού Soirées de Paris.

____________________________________________________________________

Οργάνωση και χρονική ταυτοσημία

Το Lettre-Océan είναι ένα μεγάλο ποίημα, οργανωμένο σε δυο σελίδες με κάθετη διάταξη, όπου τα κείμενα διαδέχονται γραφικές παραστάσεις (η μικρή και η μεγαλύτερη σφαίρα, η τριγωνική μορφή στην αρχή της σύνθεσης, η μορφή που σχηματίζει τόξο στο τέλος της πρώτης σελίδας, οι κυματιστές γραμές, τα εφέ που δημιουργεί η ποικιλία των τυπογραφικών χαρακτήρων).

Παρόλο που το έργο τούτο θεωρούνταν πάντα περίπλοκο από τους μελετητές, η σύνθεσή του είναι απλή και βασίζεται στις αρχές τις συμμετρίας, σε ό,τι αφορά την οργάνωσή του στις σελίδες. Δύο ορθογώνιες μάζες αντιστοιχούν σε δυο κυκλικές μορφές. Η απλότητα των σχεδίων (ανάλυση σε βασικά γεωμετρικά σχήματα) και η αρμονία της σύνθεσής τους έρχεται αντιμέτωπη με την όποια δυσκολία της ερμηνευτικής προσέγγισης του έργου. Κατά τη γνώμη μου, το συγκεκριμένο οπτικό ποίημα δεν διαθέτει ούτε αρχή ούτε τέλος, κάτι το οποίο θα διευκόλυνε την ανάγνωση. Ο ίδιος ο ποιητής, εξάλλου, είχε εκφράσει την επιθυμία τα καινούρια του ποιήματα να συλλαμβάνονται με βάση τη θεωρία της χρονικής ταυτοσημίας (simultanéisme), όπως συμβαίνει σε μια εικαστική σύνθεση:

"[...] είναι αδύνατο να τα διαβάσουμε χωρίς να συλλάβουμε αμέσως τη χρονική ταυτοσημία αυτού, το οποίο εκφράζουν, ποιήματα-συζητήσεις, στα οποία ο ποιητής στο κέντρο της ζωής καταγράφει, τρόπον τινά, τον περιβάλλοντα λυρισμό (lyrisme ambiant).

[...] Επιχειρήσαμε να εξασκήσουμε το μυαλό να συλλαμβάνει ένα ποίημα "ταυτόχρονα", όπως μια σκηνή της ζωής.

[...] να διαβάζει με μια μόνο ματιά το σύνολο ενός ποιήματος, όπως ένας μαέστρος διαβάζει με μια κίνηση τις νότες στην παρτιτούρα, όπως βλέπουμε με μια μόνο ματιά τα πλαστικά, τυπωμένα στοιχεία μιας αφίσσας."[1]

(δική μου, ελεύθερη, μετάφραση)

_______________________________________________________

Ποίημα-συζήτηση

Το calligramme αυτό παραπέμπει στην αλληλογραφία του ποιητή με τον αδερφό του κατά τη διάρκεια της παραμονής του Albert στο Μεξικό, κάτι το οποίο υποδεικνύεται από πολυάριθμες αναφορές μέσα στο ποίημα όπως:

J'etais au bord du Rhin quand tu partis pour le Mexique 

(Ήμουν κοντά στο Ρήνο όταν έφυγες για το Μεξικό)

Bonjour mon frère Albert à Mexico 

(Kαλημέρα αδερφέ μου Albert στο Μεξικό)

Republica Mexicana / Tarjeta Postal

Mayas

Correos / Mexicos / 4 centavos


Υπάρχει, επίσης, ένας συνεχής διάλογος ανάμεσα στο εγώ (je) και το εσύ (tu):


-J'etais au bord du Rhin

-tu partis

-Ta voix me parvient (Η φωνή σου φτάνει σε μένα)

-je t'envoie cette carte (σου στέλνω αυτήν την κάρτα)

-TU NE CONNAITRAS JAMAIS LES MAYAS 

(ΔΕΝ ΘΑ ΓΝΩΡΙΣΕΙΣ ΠΟΤΕ ΤΟΥΣ ΜΑΓΙΑΣ)

-Te souviens-tu du tremblement de terre? (Θυμάσαι το σεισμό;)

-Bonjour mon frère Albert


Τέλος, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσπάθεια μίμησης μιας καρτ-ποσταλ (Les voyageurs de l'Espagne...des événements) που στέλνεται από το Μεξικό (REPUBLICA MEXICANA). Παρατηρούμε, ότι, στα αριστερά, υπάρχουν δυο γραμματόσημα (Juan Aldama / Correos Mexico 4 centavos  και U. S. Postage 2 cents 2) και στα δεξιά, μια σφραγίδα (11 45 / 29-5 / 14 Rue des Batignolles le 29 Mai à 11h45). Από τη μία, αυτή η καρτ ποστάλ είναι απόλυτα ενσωματωμένη στο  σύνολο του έργου, χάρη στην ομοιομορφία των τυπογραφικών χαρακτήρων, των οποίων μόνο τα μεγέθη ενίοτε αλλάζουν. Από την άλλη, μπορεί να θεωρηθεί ως ξένο σώμα ή αλλιώς objet-collé (αντικείμενο που έχει κολληθεί - όρος που χρησιμοποιείται στο κολάζ), χάρη στην αληθοφάνεια του σχεδιασμού της: πρόκειται για το μοναδικό καλλιγράφημα μέσα στο σύνολο του Lettre Océan που αναπαριστά το πράγμα για το οποίο "μιλάει". Ο κάθε αναγνώστης αναγνωρίζει με την πρώτη ματιά τα χαρακτηριστικά μιας καρτ ποστάλ.


Συνεχίζεται.
[Στην αμέσως επόμενη ανάρτηση θα συζητήσουμε για τις υπόλοιπες γραφικές παραστάσεις του έργου, κάνοντας τέλος μια σύνθεση των όσων αναφέρθηκαν.]

---

[1] “Simultanéisme-Librettisme », Œuvres en prose complètes, Gallimard/Bibliothèque de la Pléiade, 1991, t. II, σ. 976.